Zaila da Mertxe Trancheren bizitza eta izana deskribatzeko hitz bakarra aukeratzea: historialaria, idazlea, liburutegiko laguntzailea, hizlaria, etab. Argi dagoena da hitz aukeratuak liburuekin lotura estua eduki behar duela. Era batera edo bestera, liburu apalategien artean eman du bizitza emakume irundar honek. Liburuetatik eta hortik kanpo ikasitakoak partekatu ditu Irungo Peña kaleko hormen artean.
Zergatik proposatu diguzu Peña kalean elkartzea?
Nire kale kuttunenetako bat da Irunen. Asko maite dut kale hau, nire bizitzaren zati bat hemen egin dut. Gainera, Peña kalea José Peñaren afera edo bizitza ere asko gustatzen zait.
Zaila da zure bizitza zabal eta askotarikoa laburbiltzea. Irungo Liburu Azokan ikusi zintugun “Las huellas de las mujeres en Irun” lana aurkezten, ezta?
Egia esan, liburu hori prozesu luze samar baten ondorioa da. Hori guztia Irunen benetako emakumeen izeneko kalerik ez zegoela konturatu ginenean hasi zen. Ordura arte emakume izeneko bi kale baino ez zeuden hirian. Ondoren, gai hori guztia kale batzordearekin batera lantzen hasi ginen. Parean elkarteak hainbat kale emakumeen izenekin izendatzea lortu zuen. Gero pentsatu genuen artxiboko lana beste leku batera eramatea, eta horregatik hasi zen Parean emakumeen historiaren ibilaldiak antolatzen. Gaia ikastetxeekin lantzen hasi ziren eta arrakasta handia izan zuen. Udalaren aurreko agintaldian pentsatu zuten ondo legokeela idatzizko material bat egotea eskoletan eta institutuetan lantzeko, liburu hori etxe bakoitzera iristeko ideiarekin. Niretzat ez zen lan handia izan, gehienak lehenagotik eginak zeudelako, baina oso aberasgarria izan zen Alicia Cebriánen marrazkiekin elkartzea. Nire amari amorru pixka bat ematen dio, ez delako lan emankorra. Hala ere, egia da sakoneko lanak aspergarriagoak izaten direla eta gutxienez edukia horrela arinagoa dela.
Horrek erakusten du zure bizitza osoan lotura estua izan duzula liburuekin eta irakurtzeko hasierako grinarekin, ezta?
Egia esan, bada beste hasiera bat ere, nire ustez Irungo historian agertu behar duena: ni Legaleón Teatro konpainiako kide izan nintzen, 10 urtez. Abangoardiako antzerkiari dagokionez, puntako konpainia izan zen espainiar estatuan. Nolabait, Suitzan jarraitzen du L’Alakran konpainiaren bidez, eta hemen, Irunen, Fabiola Erregina kaleko lokalean tailerrak ematen jarraitzen du. Nik 10 urte eman nituen bertan, eta aldi berean Auskalo liburudenda ireki nuen Josune Urrusolorekin Larretxipi kalean. Geroztik hasi nintzen literatura tailerrak ematen. Baina garrantzitsua iruditzen zait Legaleonen hasiera horiek gogoratzea; izan ere, horri buruzko unibertsitate tesiak egin ziren. Orain denok zahartu gara eta badirudi hau ez dela existitu, baina hau oso konpainia garrantzitsua izan da.
“Han hasi nintzen Irungo historiaz interesatzen”
Zure bizitzako beste kapitulu aipagarri bat Auskalo liburudendarena da. Zer ikasi duzu etapa horretan?
Esperientzia zoragarria izan zen, baina ez zuen asko iraun, ez ondo funtzionatzen ez zuelako, baizik eta ezin geniolako behar zuen denbora nahikoa eskaini. Josune klaseak ematen ari zen eta ni Legaleonen nengoen, beraz, ezin ginen guztira iritsi. Esperientzia zoragarria izan zen, Irungo jende interesgarri asko ezagutu nuen. Han hasi nintzen Irungo historiaz interesatzen. Liburudendan sofa bat genuen, non jendea iritsi eta hizketan hasten zitzaigun eta gauza liluragarriak kontatzen zizkigun. Oso jende interesgarria hurbiltzen zen, hala nola Mari Carmen García Rementería margolari eta zaharberritzailea edo Luis Eceizabarrena nazioarteko xake maisua, adibidez. Horri esker, oso jende interesgarria ezagutu nuen, hirian ekarpen handia egin zuena, eta horrela jabetu nintzen bazirela Irungo historian oraindik egin gabe zeuden gauzak. Pentsatu nuen hutsune horiek betetzen hastea hasiera on bat izan zitekeela.
Hain zuzen ere, han sortu ziren gaur egun ere ematen dituzun emakumeen literaturari buruzko tailerrak, ezta?
Ideia Jasone Urrusolorena izan zen, liburudendan geundela proposatu baitzidan literatura tailer bat antolatzea. Egia da guk liburudendan ekintza asko antolatzen genituela. Besteak beste, idazketa tailerra izan genuen Luisa Echeniquerekin, hitzaldi asko egin genituen eta udan ere gauza asko antolatzen genituen kalean. Tailerra prestatu eta lehenengo bi urteetan liburudendan eman nuen, orduko kultur teknikariak, Jokin Ormazabalek, liburutegira eramatea proposatu zidan arte. Berdintasun departamentuak eta Gipuzkoako emakumeen etxeak abian hasi zirenean deika hasi zitzaizkidan. Gaur egun 9 tailer ematen ditut Gipuzkoa osoan zehar eta ez ditut gehiago ematen ez dudalako horretarako astirik. 25 urte daramatzat literatura tailerrak ematen.
Zure bizitzan zehar Irungo historiako kapitulu ezezagunak aurkitzen ahalegindu zara?
Nik uste dut aurkitua eta ikertua zegoela, baina ordura arte interesik piztu ez zuten gaiak zirela. Kontuan izan behar da orain bizi dugun une historikoa oso desberdina dela. Orain denok definitzen dugu geure burua feministatzat ia lehen agurrean. Garai hartan, 1998 edo 2000. urtearen inguruan, dena oso desberdina zen, gutxi ginen eta hirian gaizki ikusita geunden. Gainera, ordura arte, historialari gehienak gizonak izan ziren, eta historialari ez zirenak, haiek egindako markaren atzetik joan ziren pixka bat. Egia da, halaber, zaila dela emakumeak artxiboetan aurkitzea, egiten zituzten jarduerak ez baitziren islatzen. Liburudendan egon eta jendearen istorioak entzuteari esker, poxpologileekin hastea eta Lusi Uranzu Sarira aurkeztea erabaki nuen, eta irabazi egin nuen. Gertatu zaidan gauzarik politenetako bat azken inauterietan poxpologilez mozorrotutako talde bat “Sindicato Feminista de Cerilleras” zioen pankarta batekin ikustea izan da, aurkikuntza hori nik egin bainuen. Aurkikuntza txikiak dira, baina azkenean hiriko herri kulturaren parte dira.
“Nik uste dut aurkitua eta ikertua zegoela, baina ordura arte interesik piztu ez zuten gaiak zirela”
Zer informazio iturritara jo zenuen informazio hori guztia aurkitzeko?
Artikulua amaitu nuenean beste gauza asko agertu ziren, eta horrek sekulako amorrua ematen du. Iturriak, batez ere, Irungo Udal Artxiboa eta garaiko prentsa izan ziren. Pospolo fabriken kasuan, une batean oso nabarmena izan zen egin zituzten greba guztiengatik. Hori guztia 1934an “Mundo Obrero” egunkariaren gisako prentsa asko eta ezkerreko beste prentsa bat egotearekin bat etorri zen. Hala ere, emakume izenak ez dira inoiz agertzen, eta adibidez Irungo Atsegiñako bokala izatea nahikoa zen zure izena nonahi agertzeko, baina gutxienez kolektibo gisa tratatu daitezke. Horregatik uste dut pospolo ontzien kasua nabarmena dela eta garrantzi handia duela hiriaren historian. Ibaiari bizkarra emanda bizi izan gara, pentsatuz Irunek ez zuela industriarik izan, eta probintziako industriarik garrantzitsuenetako bat izan zuen. Agian, garai hartan emakumeen lana oso gutxi onartzen zen, emakumeen artean lan egiten zuten gehienak emakumeak baitziren.
“Horregatik, ideia ona iruditu zitzaidan Irun iraganean zen bezala kontatzea, ez bakarrik egun ikus ditzakegun gauzetatik abiatuta”
Ibilaldi historikoak lagungarriak izango ziren aurkikuntza historiko berriak zabaltzeko, ezta?
Bai, nik uste dut horien bidez perspektiba aldatzen lagundu nuela, hiri politez inguratuta baikaude zentzu estetikoan, hala nola Hondarribi edo Donostia, eta badirudi Irunen ez zegoela ezer erakusteko Arbelaitz jauregiaz edo udaletxeaz aparte. Nik uste nuen agian gauzak kontatu ahal izango zirela absentziatik. Horregatik, ideia ona iruditu zitzaidan Irun iraganean zen bezala kontatzea, ez bakarrik egun ikus ditzakegun gauzetatik abiatuta. Moskun ibilaldi batzuk egiten hasi nintzen, artxiboan aurkitutako gauzak pixka bat kontatuz. Horrek guztiak emakumeen ibilaldiak egitea edo Zabalgunearen historia kontatzea ekarri zuen, Polikarpo de Balzola nire pertsonaia gogokoenaren bidez. Orain ia ez ditut horrelako ibilaldiak egiten, bizitzak ematen ez didalako. Emakumeentzako ibilaldiak antolatzen dira oraindik, baina horiek gaur egun Parean elkarteak antolatzen ditu, gidoia idatzita dute eta udazken-negu honetan ikastetxeekin 30 ibilaldi baino gehiago egin dituelakoan nago.
“Ibaiari bizkarra emanda bizi izan gara, pentsatuz Irunek ez zuela industriarik izan”
Gaur egun, Irungo liburutegiko apalen artean eroso zaude?
Lan hori izatea amestu nuen, baina ez nuen horretarako biderik ikusten. Niretzat zoriontasuna dakar arrazoi askorengatik. Lehenengoa pertsonala da; izan ere, adin jakin batean ezin da bohemia izaten eta artetik bizitzen jarraitu, eta noizean behin lanak ateratzen zaizkizu. Adin jakin batean soldata finkoa hilero jasotzeak lasaitasuna ematen dizu. Bestalde, munduan gehien gustatzen zaidana liburuak dira, baita zinema ere, horregatik Bechdel zineklubaren programazioa antolatzeaz arduratzen naiz. Hori dela eta ezin dut ezer gehiago eskatu, liburuz inguratuta, lankide onekin eta zerbait eman dezakedala uste dudan toki batean lan egitea baino.
Pertsona egonezina zaren aldetik, zer proiektu berri egitea gustatuko litzaizuke?
Amaitu behar dut Gerra Zibilari buruz idatzi nuen liburuaren lehenengo zatia, bestela historian horrelako zerbait amaitzen ez duen pertsona bakarra izango naiz. Kostatzen ari zait nire egungo lanak ez didalako Artxibora joateko hainbeste ordu librerik uzten. Espero dut berandu baino lehen lanaren emaitza aurkeztu ahal izatea. Gainera, uste dut egiteko berriren bat bilatzeko unean nagoela, eta uste dut beste norabide ezberdin batean pauso bat emateko unea izan daitekeela, pixka bat aspertuta bainago.
Mertxe Tranche Iparragirre
Mertxe Tranche Iparragirre Irunen jaio zen 1965ean. Zuzenbidean lizentziaduna eta emakumeen literaturan aditua, liburutegiko laguntzailea, ikertzailea eta literatura tailerren arduraduna da. Josune Orrosororekin batera Auskalo izeneko bigarren eskuko liburudenda kudeatu zuen. Luis de Uranzu lehiaketa eta Serapio Múgika ikerketa bekak irabazi ostean, hainbat liburu kaleratu ditu, besteak beste, “Irungo Emakumeen Historia 1931-1992”, “Beste eredu bat. Irungo udal bizitza Isabel II.aren erregealdian” edo “Olazábaltarrak: Irungo tokiko eliteen sorrera, iraunkortasun eta eraldaketaren adibide bat (XV-XX. mendeak)”. Gaur egun, Irungo CBA liburutegian laguntzaile gisa lan egiten du, eta, bitartean, literatura tailerrak ematen eta ibilbide historikoak egiten jarraitzen du.
